Πώς θα είναι ο κόσμος στα μέσα του 21ου αιώνα, αν επιβεβαιωθούν οι προβλέψεις που θέλουν την Κίνα να αναδεικνύεται στη μεγαλύτερη οικονομία παγκοσμίως, έως το 2050; Ο Μάρτιν Ζακ, ακαδημαϊκός και συγγραφέας μιας νέας μελέτης που διερευνά αυτή την προοπτική, λέει ότι είναι καιρός να αρχίσουμε στη Δύση να εξοικειωνόμαστε με την ιδέα ότι ο κόσμος θα μοιάζει όλο και λιγότερο οικείος
Ενα θεμελιώδες σφάλμα εντοπίζει ο Ζακ σε όλες σχεδόν τις αναλύσεις και τις προβλέψεις σχετικά με την αναπόφευκτη ανάδειξη της Κίνας στη μεγαλύτερη παγκόσμια δύναμη: Θεωρούν αυτονόητο ότι η είσοδός στην εποχή της μοντερνικότητας δεν μπορεί παρά να σημαίνει ότι θα «δυτικοποιηθεί». Αυτό αποκλείεται, σύμφωνα με τον Βρετανό ακαδημαϊκό και δημοσιογράφο. Στα 65 του χρόνια σήμερα, ο Ζακ είναι επισκέπτης καθηγητής στο Τμήμα Ασιατικών Μελετών του London School of Economics και αρθρογραφεί τακτικά στον βρετανικό Τύπο. Παραμένει, ωστόσο, περισσότερο γνωστός ως ο πρώην διευθυντής της επιθεώρησης «Marxism Today» -από το 1977 έως το 1991, οπότε και έκλεισε. Στο βιβλίο του με τίτλο «When China Rules the World: The Rise of the Middle Kingdom and the End of the Western World», που κυκλοφόρησε στη Βρετανία στις αρχές του καλοκαιριού και έχει προκαλέσει έντονες -συχνά και αρκετά θερμές- συζητήσεις, ο Ζακ υποστηρίζει ότι η ηγεμονία της Κίνας θα μας φέρει αντιμέτωπους με μια ολότελα νέα πραγματικότητα, η οποία θα διαμορφώνεται από τις πολιτικές και πολιτισμικές παραδόσεις ενός πολιτισμού που μας είναι άγνωστος -ακόμη και αν νομίζουμε το αντίθετο. «Στη Δύση είμαστε εντελώς αδαείς όσον αφορά τους άλλους πολιτισμούς. Νομίζουμε ότι είμαστε κοσμοπολίτες, ενώ στην πραγματικότητα είμαστε εντελώς επαρχιώτες. Φταίει το γεγονός ότι ήμασταν πάντα σε θέση να συνδιαλεγόμαστε με τον υπόλοιπο κόσμο με τους δικούς μας όρους. Αυτό φαίνεται ότι αλλάζει, οπότε θα χρειαστεί να αρχίσουμε να μαθαίνουμε…», λέει.
Στο βιβλίο σας προειδοποιείτε ότι η ανάδειξη της Κίνας στη μεγαλύτερη παγκόσμια δύναμη θα έχει τραυματικές συνέπειες για τη Δύση. Δηλαδή;
«Η παγκόσμια κυριαρχία της Δύσης διήρκεσε τουλάχιστον δύο εκατονταετίες, χονδρικά από τη Βιομηχανική Επανάσταση στη Βρετανία τα τέλη του 18ου αιώνα. Εκτοτε ο κόσμος ουσιαστικά διαμορφώθηκε από τη Δύση. Και στον δικό μας δυτικό νου, για να είμαστε ειλικρινείς, ο κόσμος είναι συνώνυμος της Δύσης. Φυσικά, στην πορεία των χρόνων έχουν συντελεστεί τεράστιες αλλαγές, με καθοριστικότερη την παρακμή της Ευρώπης και την άνοδο των ΗΠΑ. Νομίζω, λοιπόν, ότι οι θα δυσκολευτούμε πολύ να συνηθίσουμε στην ιδέα ότι ο κόσμος στον οποίο ζούμε διαμορφώνεται όλο και λιγότερο από εμάς και όλο και περισσότερο από την άνοδο των ταχύτατα αναπτυσσόμενων χωρών -ειδικά της Κίνας.
Αυτό που θα συμβεί είναι ότι ο κόσμος θα μοιάζει στους Δυτικούς όλο και λιγότερο οικείος. Νομίζουμε ότι καθώς η Κίνα θα αναπτύσσεται οικονομικά, αναπόφευκτα θα αρχίσει να προσεγγίζει τα δυτικά πρότυπα. Κάνουμε μεγάλο λάθος. Η Κίνα, όπως και άλλες αναπτυσσόμενες χώρες, έχει βεβαίως διδαχτεί πολλά από τη Δύση, αλλά είναι και θα εξακολουθήσει να είναι πολύ διαφορετική -γιατί ο εκσυγχρονισμός μιας χώρας δεν αφορά ούτε εξαρτάται αποκλειστικά από την οικονομία και την τεχνολογία. Ξεχνάμε -κακώς, πολύ κακώς- τον ρόλο που διαδραματίζουν η ιστορία και ο πολιτισμός. Η Κίνα μπαίνει στην εποχή της νεωτερικότητας, που θα είναι ωστόσο εντελώς διαφορετική από τη δυτική εμπειρία».
Με ποιο τρόπο; Ποια είναι τα πολιτισμικά χαρακτηριστικά που θα καθορίσουν την κινεζική νεωτερικότητα;
«Θα σας πω ποια θεωρώ ότι είναι δύο χαρακτηριστικά-κλειδιά της κινεζικής νεωτερικότητας. Πρώτον, το γεγονός ότι η Κίνα στην πραγματικότητα δεν είναι έθνος-κράτος, αλλά αυτό που θα ονομάζαμε “πολιτισμός-κράτος”. Είναι το παλαιότερο κράτος στον κόσμο, χρονολογείται το λιγότερο από τη δυναστεία των Τσιν το 221 π.Χ. Η Κίνα παρουσιάστηκε ως εθνικό κράτος εμπρός στην ευρωπαϊκή αποικιοκρατία. Τώρα, ο πολιτισμός του κράτους της Κίνας έχει δύο χαρακτηριστικά: Πρώτον, έχει τεράστιο ιστορικό βάθος, πράγμα που σημαίνει ότι η χώρα έχει μια πολύ διαφορετική σχέση με την ιστορία της απ’ ό,τι έχει ένα εθνικό κράτος, και, δεύτερον, ότι εκτείνεται σε τεράστια έκταση, γι’ αυτό και δεν υπάρχει ομοιομορφία. Οι Κινέζοι, λοιπόν, δεν αισθάνονται ότι ανήκουν σε ένα εθνικό κράτος. Ολα εκείνα τα χαρακτηριστικά που συγκροτούν την κινεζική ταυτότητα, τα οποία είναι πολύ ισχυρά, συνδέονται με τις οικογενειακές αξίες, τη λατρεία των προγόνων, την ιδεογραφική γραφή, τις κομφουκιανές παραδόσεις.
Να σας δώσω ένα παράδειγμα. Θυμάστε την παράδοση του Χονγκ Κονγκ στην Κίνα; Λοιπόν, η κινεζική συνταγή για την παράδοση ήταν “μία χώρα, δύο συστήματα”. Ποιο εθνικό κράτος θα δεχόταν να επιτρέψει σε μια επαρχία του να εφαρμόζει ένα διαφορετικό σύστημα απ’ ό,τι η υπόλοιπη χώρα; Τα εθνικά κράτη επιδιώκουν την ομοιογένεια. Στη Δύση, όταν αναφερόμαστε στην Κίνα έχουμε συνήθως στο νου μας την κεντρική εξουσία, που οπωσδήποτε είναι ατσάλινη, αλλά η αλήθεια είναι ότι στην Κίνα υπάρχει μεγάλη ποικιλία από τοπικά συστήματα διακυβέρνησης -και η κύρια προτεραιότητα του κράτους είναι να εξασφαλίζει την ενότητα της χαοτικά μεγάλης αυτής χώρας που συνιστά έναν ολόκληρο, ξεχωριστό πολιτισμό».
Το γεγονός αυτό δεν κάνει ακόμη πιο παράδοξο το οξύ πρόβλημα του ρατσισμού, για το οποίο κάνετε λόγο στο βιβλίο σας;
«Η αλήθεια είναι ότι είναι ανησυχητικές οι αντιλήψεις των Κινέζων Χαν σχετικά με τις φυλετικές διαφορές. Κοιτάξτε, δεν θέλω να πω ότι εμείς στη Δύση έχουμε λύσει το πρόβλημα. Ισα ίσα, είμαι απόλυτα βέβαιος ότι ακόμη και η αμερικανική εισβολή στο Ιράκ, σ’ ένα βαθμό, συνδέεται με τα ρατσιστικά στερεότυπα. Ομως η φύση του κινεζικού ρατσισμού είναι κάτι πρωτόγνωρο για εμάς. Ισως γιατί έχουμε συνηθίσει να θεωρούμε ότι υπάρχει μόνο ο λευκός ρατσισμός. Αλλά ο ρατσισμός δεν είναι δυτική αποκλειστικότητα και στην Κίνα έχει μεγάλο ιστορικό βάθος. Τα πράγματα έχουν ως εξής: Το 90% του πληθυσμού θεωρεί ότι ανήκει στην ίδια φυλή, τους Χαν. Είναι πολύ περίεργο που έχουν τέτοια εντύπωση, γιατί και μόνο την τεράστια έκταση της χώρας να σκεφτεί κανείς, συνειδητοποιεί ότι δεν μπορεί να ισχύει κάτι τέτοιο. Ομως το πιστεύουν, γιατί ο κινεζικός λαός έχει για τόσο μακρά χρονική περίοδο παραμείνει στην ίδια γεωγραφική έκταση -αναφέρομαι στην καρδιά της χώρας, που είναι η κεντρική και ανατολική Κίνα- χωρίς να γίνουν μεγάλες μετακινήσεις πληθυσμών και μίξεις. Επειτα έχουν ένα πολύ παλιό κράτος και ανθεκτική κομφουκιανή παράδοση -στοιχεία που τους δίνουν μια ισχυρή αίσθηση πολιτισμικής ταυτότητας. Δυστυχώς, δεν έχουν ανοχή για τη διαφορετικότητα, κάτι που φαίνεται καθαρά στη στάση τους απέναντι στους Θιβετιανούς. Και δεν αναφέρομαι μόνο στην κυβέρνηση, αλλά σε ολόκληρο σχεδόν τον πληθυσμό. Ή στη στάση τους απέναντι στους Ουιγούρους, στην επαρχία Σιντζιάγκ, οι οποίοι δεν έχουν καμιά υποστήριξη από τους Χαν.
Εχει κανείς την εντύπωση ότι οι Κινέζοι δεν κατανοούν την έννοια της διαφορετικότητας, με μια έννοια δεν την αναγνωρίζουν. Το εντυπωσιακό είναι ότι αυτό δεν ισχύει μόνο στις αγροτικές περιοχές, αλλά ακόμη και στο Πεκίνο, ακόμη και ανάμεσα σε ανθρώπους με πολύ υψηλή μόρφωση. Ο ρατσισμός απέναντι στους μαύρους, επίσης, είναι κάτι που σοκάρει. Τουλάχιστον αυτή είναι η δική μου εμπειρία. Πρόκειται για ένα ρατσισμό πρωτόγονο, που δεν αμφιβητείται παρ’ όλα αυτά από κανέναν: η ρατσιστική συμπεριφορά θεωρείται αυτονόητη».
Καθώς εξελίσσεται σε παγκόσμια υπερδύναμη, δεν είναι αναπόφευκτο ότι θα πρέπει να προχωρήσει σε κινήσεις εκδημοκρατισμού;
«Κοιτάξτε, η ζωή στην Κίνα είναι πολύ πιο ελεύθερη απ’ ό,τι ήταν στα χρόνια του Μάο, αλλά ακόμη και πριν από δέκα χρόνια. Η κοινωνία εξελίσσεται, οι αλλαγές -ειδικά στα αστικά κέντρα- είναι σαρωτικές, αλλά δημοκρατία η Κίνα δεν είναι, με κανέναν τρόπο. Νομίζω λοιπόν ότι, πράγματι, το κράτος θα αναγκαστεί να εκδημοκρατιστεί κατά κάποιον τρόπο, θα χρειαστεί να αρχίσει να λογοδοτεί λίγο περισσότερο. Δεν θα ήθελα να κάνω προβλέψεις, αλλά νομίζω ότι μακροπρόθεσμα θα υπάρξει μεγαλύτερη διαφάνεια στην πολιτική ζωή. Εδώ που τα λέμε, ήδη συμβαίνει αυτό. Ακόμη και το Κομμουνιστικό Κόμμα μπορεί να αλλάζει κάποιες αντιλήψεις και τακτικές καθώς περνούν τα χρόνια. Ομως αν αυτό που με ρωτάτε είναι, αν φαντάζομαι ότι μακροπρόθεσμα μπορεί η Κίνα να εξελιχθεί κατά τα πρότυπα μιας δυτικής δημοκρατίας, θα σας έλεγα ότι δεν το θεωρώ πιθανό. Διότι νομίζω ότι τα μοντέλα διακυβέρνησης μιας χώρας εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από την ιστορία και τον πολιτισμό της. Επίσης, όσον αφορά την Κίνα, υπάρχουν δύο πολύ σημαντικά θέματα. Το ένα είναι ότι σε μέγεθος είναι σαν ολόκληρη ήπειρος. Το άλλο έχει σχέση με την κληρονομιά του κομφουκιανού συστήματος ιδεών».
Εννοείτε ότι η παράδοση και οι αξίες του κομφουκιανισμού μπορεί να ανταγωνίζονται τον κομμουνισμό;
«Εγώ νομίζω ότι η κυρίαρχη ιδεολογία στην Κίνα δεν είναι ο κομμουνισμός, αλλά ο κομφουκιανισμός -με την έννοια του συστήματος ιδεών που καθορίζουν την καθημερινή ζωή των ανθρώπων. Η επιρροή δεν είναι εύκολα ορατή, αλλά είναι ουσιαστική και διαπερνά τους θεσμούς, τις πολιτισμικές πρακτικές, τις κοινωνικές σχέσεις… Για την ακρίβεια, νομίζω ότι το κομμουνιστικό μοντέλο πέτυχε στην Κίνα επειδή κατάφερε να επανεφεύρει, κατά κάποιον τρόπο, την παράδοση του κομφουκιανισμού. Ανάμεσα στις αξίες του οποίου, ξέρετε, δεν είναι η έννοια της λαϊκής κυριαρχίας. Πάντως, όποια και αν είναι η μοίρα του κομμουνιστικού καθεστώτος, θεωρώ ότι τα κυρίαρχα πολιτικά χαρακτηριστικά της Κίνας ως υπερδύναμης θα είναι η επιρροή της κομφουκιανής παράδοσης, η απουσία μιας δυτικού τύπου δημοκρατικής παράδοσης, ο κεντρικός ρόλος του κράτους και η ανάπτυξη μιας σχετικά ισχνής κοινωνίας των πολιτών. Ακόμη και μια πιο δημοκρατική Κίνα θα διαφέρει πολύ από το δυτικό μοντέλο».
Αρκετοί αναλυτές υποστηρίζουν ότι η κυβέρνηση τον τελευταίο καιρό παίρνει μέτρα, γιατί ανησυχεί ότι πληθαίνουν επικίνδυνα οι κινήσεις διαμαρτυρίας. Δεν είναι έτσι;
«Οπως και να έχει, η Κίνα είναι αχανής. Το πρόβλημα με αυτές τις εκτιμήσεις είναι ότι τείνουμε να ερμηνεύουμε αυτά που συμβαίνουν σε μια άλλη χώρα μέσα από το πρίσμα της δυτικής εμπειρίας. Ομως αυτός δεν είναι ο καλύτερος τρόπος για να κατανοήσουμε μια άλλη κοινωνία, η οποία έχει εντελώς διαφορετικές αξίες, διαφορετικούς θεσμούς, διαφορετικές συμπεριφορές. Οταν, λοιπόν, μιλάμε για την κοινωνία των πολιτών και τις κινήσεις διαμαρτυρίας στην Κίνα, πρέπει να θυμόμαστε ότι έχει έναν πληθυσμό διπλάσιο από τον πληθυσμό ολόκληρης της Ευρώπης. Και, κυρίως, ότι οικονομικά πρόκειται ακόμη για μια πολύ φτωχή κοινωνία. Η κοινωνική αναταραχή στην Κίνα συνδέεται κυρίως με τη διαφθορά των τοπικών αξιωματούχων, οι οποίοι συνεργάζονται με κατασκευαστές και μεσίτες και αρπάζουν τη γη από τους αγρότες. Κάθε χρόνο σημειώνονται δεκάδες χιλιάδες τέτοια περιστατικά που προκαλούν αναταραχή στις επαρχίες. Η αλήθεια, λοιπόν, είναι ότι οι περισσότερες εξεγέρσεις δεν αφορούν την κεντρική κυβέρνηση, αλλά τους τοπικούς κυβερνήτες».
**Martin Jacques, “When China Rules The World: The Rise of the Middle Kingdom and the End of the Western World”, εκδ. Allen Lane
– Κατερίνα Οικονομάκου